Witamina D i jej rola w utrzymaniu zdrowia

Liczne badania przeprowadzone w ostatnich latach wskazują na wiele korzyści zdrowotnych związanych z prawidłowym zaopatrzeniem organizmu w witaminę D. Dzisiaj wiadomo już, że regulacja gospodarki wapniowo-fosforanowej to nie jedyna rola jaką pełni ta witamina. Podkreśla się jej szerokie możliwości wykorzystania zarówno w zapobieganiu, jak również leczeniu niektórych chorób. Początek nowemu rozumieniu roli witaminy D dały badania Stumpfa i współpracowników, który w 1979 roku opublikował badanie, w którym wykazano obecność receptorów witaminy D w narządach niezwiązanych z gospodarką wapniowo-fosforanową. Obserwacje te pozwoliły na poznanie nieznanych dotąd właściwości witaminy D

Źródła witaminy D

Ważnym źródłem witaminy D w organizmie jest synteza skórna, która zachodzi pod wpływem promieniowania UVB. W tym przypadku witamina D3 jest wytwarzana z 7-dehydrocholesterolu, syntetyzowanego w skórze. Przyjmuje się, że w ten sposób powstaje aż 90% tej witaminy. Podkreślić należy, że najlepszy czas do syntezy skórnej panuje w Polsce od kwietnia do września. W tym okresie osoby z jasną karnacją powinny codziennie między godziną 10.00 a 15.00, przez 15 – 20 minut eksponować na działanie promieni słonecznych około 20% powierzchni ciała (twarz, przedramiona i podudzia), bez używania filtrów ochronnych. Należy podkreślić, że organizm dysponuje mechanizmami ochronnymi, zapobiegającymi nadmiernej syntezie skórnej witaminy D. W przypadku przedłużającego się przebywania na słońcu dochodzi do rozpadu tej witaminy na dwa nieaktywne związki: lumisterol i tachysterol.

Poza promieniowaniem słonecznym źródłem witaminy D w organizmie są produkty żywnościowe. Do pokarmowych źródeł witaminy D zalicza się witaminę D2 (ergokalcyferol) oraz witaminę D3 (cholekalcyferol). Ergokalcyferol znajduje się głównie w drożdżach i grzybach.

Z kolei w cholekalcyferol obfitują produkty pochodzenia zwierzęcego, do których zalicza się tłuste ryby morskie (łosoś, sardynka, makrela), oleje rybie (tran), jaja i wątróbkę. Trzeba podkreślić, że zarówno witamina D2, jak i D3 ulegają w organizmie dalszym przemianom do związków biologicznie czynnych, takich jak: kalcydiol i kalcytriol. Z punktu widzenia diagnostyki niedoborów witaminy D duże znaczenie ma tutaj kalcydiol, uważany za marker pokrycia zapotrzebowania na tę witaminę.

Komu grozi niedobór witaminy D?

Powszechne stosowanie filtrów przeciwsłonecznych oraz spędzanie wielu godzin w pomieszczeniach zamkniętych bez dostępu słońca powoduje, że synteza skórna jest niewystarczająca. Dodatkowo źle zbilansowana dieta, uboga w produkty o wysokiej zawartości witaminy D, przyczynia się do jej niedoboru.

Okazuje się, że istnieją także czynniki, które zwiększają ryzyko niedoboru tej witaminy.

Pierwszym z nich jest wiek powyżej 70. roku życia. W tej grupie wiekowej dochodzi do zmniejszenia ilości prowitaminy D w skórze nawet o 75%. Kolejny istotny czynnik, który dotyczy populacji polskiej, to szerokość geograficzna. Przez większą część roku natężenie promieniowania słonecznego powyżej 35. stopnia szerokości geograficznej jest niewystarczające, aby zapewnić odpowiednie zaopatrzenie organizmu w witaminę D. Do grupy ryzyka niedoboru witaminy D zalicza się także osoby otyłe. Wiąże się to z faktem, że u osób z nadmierną masą ciała dochodzi do tzw. sekwestracji witaminy D w tkance tłuszczowej (w uproszczeniu – wychwytywania witaminy D przez tkankę tłuszczową).

Kolejny czynnik ryzyka to ciemna pigmentacja skóry. W tym przypadku melanina prowadzi do redukcji syntezy witaminy D3 o nawet 99%. W związku z tym osoby o ciemnym zabarwieniu skóry powinny dłużej przebywać na słońcu. Wskazuje się także, że praca na nocną zmianę oraz niektóre choroby (m.in. mukowiscydoza, celiakia, choroba Crohna) również prowadzą do niedoborów witaminy D. Niektóre powszechnie stosowane leki także mogą powodować niedobory witaminy D. Zalicza się do nich leki przeciwpadaczkowe, glikokortykosteroidy, niektóre leki zapobiegające odrzuceniu przeszczepu oraz przeciwwirusowe (np. stosowane w leczeniu HIV) oraz leki zmniejszające stężenie cholesterolu (leki hipolipemizujące).

Objawy niedoboru witaminy D

Niestety, w przypadku większości osób nie obserwuje się objawów braków tej witaminy. Co więcej, nie obserwuje się ich nawet w przypadku niedoborów, na które wskazuje małe stężenie kalcydiolu we krwi. W skrajnych przypadkach, przy poważnych niedoborach, u osób dorosłych może dochodzić do osteomalacji (rozmiękanie kości, z towarzyszącymi bólami kości oraz osłabieniem mięśni). U dzieci z kolei, ciężki niedobór witaminy D powoduje krzywicę.

Diagnostyka niedoborów witaminy D

Jak już wcześniej wspomniano, najlepszym wskaźnikiem stężenia witaminy D w organizmie jest kalcydiol. Na podstawie wyniku tego badania ocenia się stan zaopatrzenia organizmu w witaminę D.

Zalecenia dotyczące przyjmowania witaminy D

Według aktualnych wytycznych dla Europy Środkowej:

• dorośli (>18. r.ż.) powinni przyjmować dawkę 800–2000 IU/dobę, zależnie od masy ciała, w okresie od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli synteza skórna jest niewystarczająca;
• osoby w wieku podeszłym (>65. r.ż.) dawka powinna być taka sama (800–2000 IU/dobę), aczkolwiek zaleca się suplementację przez cały rok, co podyktowane jest zmniejszoną efektywnością wytwarzania witaminy D w skórze.

Należy podkreślić, że inne zalecenia dotyczą noworodków i niemowląt (0–12 miesięcy), dzieci i nastolatków (1–18 lat) oraz kobiet w ciąży i karmiących piersią. W każdym jednak przypadku suplementację zaleca się w miesiącach od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli synteza skórna jest niewystarczająca. Inne zalecenia dotyczą także osób zagrożonych niedoborem witaminy D (noworodki urodzone przedwcześnie, otyłe dzieci i nastolatki, otyłe osoby dorosłe, osoby o ciemnej karnacji oraz pracujące w godzinach nocnych).

Spektrum działania witaminy D

Dla prawidłowej mineralizacji kości istotne jest dostarczenie do organizmu odpowiedniej ilości witaminy D, wapnia i fosforu oraz efektywne ich wchłanianie w przewodzie pokarmowym. Witamina D bierze ponadto udział w absorpcji wapnia ze światła przewodu pokarmowego oraz cewek nerkowych.

Niedobory witaminy D u osób dorosłych mogą prowadzić do wzrostu ryzyka złamań na skutek zmniejszenia wytrzymałości mechanicznej kości i zwiększenia liczby upadków. Z kolei niedobór witaminy D u dzieci może prowadzić do upośledzenia mineralizacji rosnących kości i chrząstek stawowych, a w konsekwencji do rozwoju krzywicy.

Witamina D wywiera także korzystny wpływ na funkcjonowanie komórek beta trzustki w zakresie wydzielania insuliny, dlatego może być także korzystna w przypadku osób z cukrzycą oraz otyłością. Okazuje się, że witamina D może także korzystnie wpływać na osoby w przypadku depresji. Zaobserwowano jednak, że receptory witaminy D znajdują się w tych częściach mózgu, które są odpowiedzialne za nastrój a także funkcje poznawcze.

Witamina D wykazuje ponadto działanie neuroprotekcyjne. W badaniach wykazano, że u osób z niedoborem witaminy D częściej obserwuje się chorobę Alzheimera i zaburzenia kognitywne. Witamina ta może wykazywać także pozytywny wpływ w przypadku zaburzeń poznawczych na wczesnym etapie demencji starczej. Witamina D jest także witaminą, która wykazuje potencjał przeciwnowotworowy. Obserwuje się, że osoby zamieszkujące północne rejony kuli ziemskiej (o mniejszym nasłonecznieniu) charakteryzują się zwiększoną zachorowalnością i śmiertelnością z powodu różnych nowotworów (jelita grubego, prostaty oraz sutka), w porównaniu z mieszkańcami regionów południowych (o większym nasłonecznieniu). Mechanizm działania, w wyniku którego witamina D może zapobiegać rozwojowi chorób nowotworowych, to hamowanie namnażania oraz regulacja cyklu komórkowego komórki nowotworowej.

Korzystny wpływ witaminy D zaobserwowano także w przypadku chorób sercowo – naczyniowych. Sprowadza się on do regulacji układu renina–angiotensyna–aldosteron (RAA), którego nadaktywność należy do podstawowych przyczyn rozwoju większości chorób sercowo-naczyniowych, a z kolei niedobór witaminy D sprzyja wzrostowi aktywności tego układu. Witamina D może także wykazywać działanie pośrednie na układ sercowo-naczyniowy, wpływając na regulację gospodarki węglowodanowej. Badania epidemiologiczne wskazują, że niektóre choroby o podłożu autoimmunologicznym (m.in. reumatoidalne zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane, nieswoiste zapalenia jelit) występują częściej w krajach o słabym nasłonecznieniu. Zaobserwowano także, że witamina D wykazuje działanie immunomodulujące oraz wpływa na aktywność i przebieg powyższych chorób. Hamuje ona wytwarzanie cytokin prozapalnych i jednocześnie sprzyja wytwarzaniu cytokin o charakterze przeciwzapalnym.

Artykuł przygotowała Dominika Wnęk (dietetyk)
Artykuł pochodzi z nr 2 MAGAZYN FIZJOMED, wyd. Fundacja FIZJOMED